Είναι ένα εκπληκτικό και πολύ διαφωτιστικό κείμενο - ανάλυση, για την "ξύλινη γλώσαα" που χρησιμοποιούν οι ΜΜΕέδες για να μεταφέρουν την είδηση, την ανούσια είδηση, ή να μεταφέρουν μια ΣΗΜΑΝΤΙΚΗ είδηση, περνώντας την όμως πρώτα από την οδό της αποχαύνωσης.
Είναι πολύ μεγάλο το κείμενο, αλλά όμως ξαναέγραψα είναι σπουδαίο.
(επειδή είναι πραγματικά πολύ μεγάλο, το χώρισα σε δύο μέρη, σήμερα το πρωτό ο σχολιασμός, το δεύτερο μέρος, το λεξικό σε ολίγες ώρες)
Αξίζει να αφιερώσετε 20-30 λεπτά για να το κατανοήσετε, ακόμα και αν δεν έχετε όρεξη τώρα, βάλτε το σε μια σημείωση και διαβάστε το αργότερα, καλύτερα πρωινή ώρα, με το καφεδάκι σας, που είναι το κεφάλι καθαρό.
Σχολιασμός της ξύλινης γλώσσας στα Μέσα Μαζικού Επηρεασμού (ΜΜΕ)
Αριστείδης Γ. Ρωμανός
Μάϊος 2010
Ποιος δεν έχει βαρεθεί να ακούει ότι,
«η αδρεναλίνη» είναι πάντα «στα ύψη»
«το θερμόμετρο» πάντα «χτυπά κόκκινο»
«το σενάριο» είναι πάντα «εφιαλτικό»
«η επέμβαση» γίνεται πάντα «χωρίς αναισθητικό»
«η επίθεση που εξαπέλυσε ο αρχηγός της αξιωματικής αντιπολίτευσης» είναι πάντα «σφοδρή»
και ότι «η καταστροφή» είναι πάντα «βιβλική»;
Ποιος δεν δυσπιστεί μέχρι και εξοργίζεται όταν ακούει πως,
«το μαχαίρι θα φθάσει ως το κόκκαλο»
θα εφαρμοστεί «ανοιχτή συμμετοχική διαδικασία»
το αποτρόπαιο έγκλημα «έγινε κάτω από έντονη συναισθηματική φόρτιση»
και τέλος πως «θα χυθεί άπλετο φως»;
Ποιος δεν αισθάνεται αφόρητη πλήξη και αναγούλα όταν τον διαβεβαιώνουν ότι,
αυτό το τραγούδι «αποτελεί κατάθεση ψυχής»
ότι στο άκουσμα της καταστροφής ο υπουργός «ένιωσε βαθειά συγκίνηση»
ή πως ο καλλιτέχνης «έδωσε τον καλύτερό του εαυτό»;
Και ποιος δεν έχει αναρωτηθεί γιατί
«ο 37χρονος οδηγός της νταλίκας που συνελήφθη» δεν έχει ποτέ...
όνομα
αντί της απλής είδησης περί απόλυσης του προπονητή, ακούει τη φράση «ο Κλωτσόγλου αποτελεί παρελθόν από την τεχνική ηγεσία της κιτρινοκίτρινης ΠΑΕ»
«ο βουλευτής έθεσε εαυτόν εκτός Κινήματος», όταν η αλήθεια είναι πως ο αρχηγός τον πέταξε έξω (ενώ μάλιστα εκινείτο)
Η απελπισία από την κενότητα της ξύλινης γλώσσας με ώθησαν στην αποθησαύριση δειγμάτων της από τα ΜΜΕ (αλλά και δειγμάτων κακοποιημένης γλώσσας γενικότερα).
Έτσι σωρεύτηκαν απορίες που ζητούσαν απάντηση.
Για τον αναγνώστη που μπορεί καλόπιστα να αναρωτηθεί πώς ασχολείται με ένα τέτοιο θέμα κάποιος χωρίς εκπαίδευση στις επιστήμες της γλώσσας ή χωρίς λογοτεχνική ή άλλη σχετική εμπειρία, μια πρώτη απάντηση είναι ότι σ' αυτή τη χώρα μπορείς να είσαι ό,τι δηλώσεις -και θα ήταν απάντηση αποστομωτική. Η αλήθεια όντως είναι ότι μοναδικό μου όπλο σε αυτή τη συγγραφική απόπειρα είναι η αρνητική μου αντίδραση στο να αποδέχομαι αδιαμαρτύρητα τις δεκάδες μηνυμάτων, γραμμένων σε ξύλινη γλώσσα, με τα οποία με βομβαρδίζουν καθημερινά τα ΜΜΕ. Υπάρχει όμως και μια άλλη -πιο προσωπική και εξειδικευμένη- απάντηση: ως πολεοδόμος, έχω ειδικό πλεονέκτημα στο να ασχολούμαι με την ξύλινη γλώσσα. Όχι τόσο γιατί υπάρχουν πολεοδόμοι, όπως συμβαίνει σε κάθε επαγγελματική ομάδα, που είναι δάσκαλοι στο είδος συντάσσοντας μελέτες σε μνημειώδη ξύλινη γραφή, όσο γατί και ο ίδιος ο όρος πολεοδόμος αποτελεί πλέον μια στερεότυπη έννοια που ανήκει στο πάνθεον της ξύλινης γλώσσας.
Κι αυτό γιατί έχει χάσει το νόημά της. Όταν ρωτήσεις τον κοινό πολίτη τι είναι πολεοδόμος θα σου απαντήσει «ο υπάλληλος της πολεοδομίας» (πολεοδομία = ευφημισμός για το γραφείο έκδοσης των οικοδομικών αδειών). Αλλά και πέραν από αυτή την παρεξήγηση, ζούμε σε ένα τόπο όπου η πολεοδομία κατάντησε άσκηση διόρθωσης λαθών αντί πρόβλεψη μελλόντων και οι μόνοι που δεν ασκούν, έστω και αυτή την διεστραμμένης έννοιας, πολεοδομία είναι οι πολεοδόμοι.
Την πραγματική πολεοδομία, όπως είναι γνωστόν, ασκούν η ανεξέλεγκτη κτηματαγορά, η αμέλεια και η συναλλαγή (αλλιώς «έλεγχος») των πολεοδομικών αρχών, κεντρικών και τοπικών, καθώς και το φαινόμενο ΝΙΜΒΥ. (από τα αρχικά «not in my back yard», που δηλώνει την αντίδραση των τοπικών κοινωνιών ή φορέων στην απόπειρα χωροθέτησης ανεπιθύμητων χρήσεων γης, όπως οι χώροι εναπόθεσης ή επεξεργασίας απορριμμάτων ή τα κέντρα αποτοξίνωσης ναρκομανών).
Ως εκ τούτου το «οι πολεοδόμοι πολεοδομούν» θα μπορούσε να είναι ένα από τα πρώτα φραστικά λήμματα της ξύλινης γλώσσας. Ακριβώς όπως και οι ισχυρισμοί «οι πολιτικοί ασκούν πολιτική» ή «οι δημοσιογράφοι ενημερώνουν».
Διεύρυνση της έννοιας «ξύλινη γλώσσα»
Δεδομένου ότι κάθε αξιοπρεπές πόνημα πρέπει να ξεκαθαρίζει πριν απ' όλα τους ορισμούς των εννοιών που χρησιμοποιεί, καταφεύγω -σε ποιόν άλλο;- στον Μπαμπινιώτη για τον ορισμό της ξύλινης γλώσσας (σελίδα 1239 του γνωστού Λεξικού): «η γλώσσα που είναι τυποποιημένη, χωρίς φυσικότητα, στερεότυπη και ως εκ τούτου αναμενόμενη και προβλέψιμη».
Δεν ικανοποιεί απόλυτα ο παραπάνω ορισμός, θα τον ήθελα πιο ευρύ, αλλά τον δέχομαι, με τις προσθήκες, που απαριθμώ στη συνέχεια:
(α) Όχι μόνον ο τυποποιημένος και στερεότυπος, αλλά και ο άνευ ουσίας ή περιττός λόγος, ασχέτως αν είναι ή όχι «κλισέ», θεωρώ ότι δικαιωματικά ανήκει στην ξύλινη γλώσσα. Συνεπώς στα λήμματα της ξύλινης γλώσσας περιλήφθηκαν τόσο οι, σπάνιες, λέξεις -και κυρίως φράσεις- που στην πραγματικότητα ποτέ δεν είχαν νόημα (ακραία περίπτωση για παράδειγμα «το ελληνικό κράτος») όσο και εκείνες που το έχασαν -κι αυτές είναι πολυπληθείς.
Παράδειγμα ο όρος «ΜΜΕ», που παρουσιάζεται και στον υπότιτλο του παρόντος, του οποίου το σημαίνον παραμένει ίδιο, ενώ το σημαινόμενο έχει αλλάξει και μόνο από συνήθεια ή συγκατάβαση το δεχόμαστε ως αναλλοίωτο.
(β) Στην ξύλινη γλώσσα ανήκουν και οι εξόφθαλμα ασύντακτες ή αγράμματες γλωσσικές διατυπώσεις, που κακοποιούν στα αυτιά μας ή στα μάτια μας την ελληνική γλώσσα με τρόπο βάναυσο. Και που άλλοτε είναι εντελώς αθέλητες, -αποτέλεσμα αμάθειας- και άλλοτε παρεμπίπτουσες, από την προσπάθεια επίδειξης δήθεν γλωσσικού λογιοτατισμού, που όμως αποδεικνύεται νόθος. Ορισμένες φορές ξύλινη γλώσσα παράγει η αδυναμία του ομιλούντος να καταλάβει ο ίδιος τι είναι αυτό που λέει και η συνακόλουθη προσπάθεια να συγκαλύψει αυτή του την αδυναμία με τη χρήση δύστροπου και δυσνόητου λόγου. Από τέτοιες διατυπώσεις επιλέχτηκαν λήμματα, εκ των οποίων ορισμένα είναι τυπικά. Άλλα πάλι είναι άτυπα και οφείλουν τη χάρη τους στη μοναδικότητά τους. Άλλα επομένως θα αναγνωριστούν αμέσως ως σερβιριζόμενα καθημερινά από τα ερτζιανά ή από τα κανάλια, ενώ άλλα θα προκαλέσουν μια ευχάριστη έκπληξη από την πρωτοτυπία της ασχετοσύνης τους. Από τα τελευταία τίποτε πάντως δεν είναι φτιαχτό, τίποτε δεν είναι επινόησή μου. Απλώς απέφυγα να αναφέρω πηγές, γιατί σκοπός μου δεν είναι να εκτεθούν πρόσωπα, αλλά φαινόμενα και τάσεις. Είναι φανερό πως τα λήμματα περιλαμβάνουν φράσεις ή και προτάσεις ολόκληρες και όχι λέξεις (εκτός ελαχίστων εξαιρέσεων). Οι λέξεις από μόνες τους είναι «ξυλικά» ουδέτερες. Το ξύλινο στοιχείο προκύπτει από την προσπάθεια κατασκευής συντακτικών ενοτήτων, είναι πάντα αποτέλεσμα συνδυασμού και συναρμογής λέξεων για τη διατύπωση νοήματος. Μόνο που αντί νοήματος παράγεται ασάφεια, αντί πρωτοτυπίας στερεότυπο, αντί καλλιέπειας γλωσσική κακοποίηση.
Διεύρυνα λοιπόν αυθαιρέτως το περιεχόμενο της ξύλινης γλώσσας, έτσι ώστε να αποτελέσει μια πολύ γενική κατηγορία. Μέσα σε αυτήν διακρίνονται πολλά είδη λόγου και πολλοί -ισμοί: φληναφήματα, κενολογίες, κοινοτοπίες, ασάφειες, ναρκισσισμός, εξωραϊσμός, πλεονασμός, λαϊκότροπος λόγος, μεγαλοσχήμων λόγος, παραπειστικός λόγος, αμφίσημος λόγος, απαλλακτικός ή αθωωτικός λόγος, αγράμματος και ασύντακτος λόγος.
Αιτίες της ξύλινης γλώσσας
(α) Αμάθεια
Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει η εξήγηση των λόγων που ωθούν στη χρήση της ξύλινης γλώσσας με βάση τη θεώρηση ύπαρξης ή όχι πρόθεσης για τη χρήση της. Στην πρώτη υπο-κατηγορία, την αθώα, οι λόγοι ποικίλουν. (α) Μπορεί να είναι απόρροια βασικών ελλείψεων στη γνώση και χρήση της γλώσσας από την πλευρά του αγορεύοντος ή του γράφοντος -που φοίτησε κι αυτός, ο καημένος, σε κάποιο ίδρυμα της πλαδαρής νεοελληνικής μέσης εκπαίδευσης- και άγνοιας της δύναμης, των θησαυρών και του πλούτου της γλώσσας και συνεπώς των απείρων δυνατοτήτων της και των χειρισμών που επιτρέπουν τη διατύπωση λεπτότατων εννοιών και διαφοροποιήσεων. (β) Μπορεί να είναι απόρροια πνευματικής οκνηρίας και έλλειψης φαντασίας και εύκολου μιμητισμού.
Βλέπε ας πούμε την είδηση «η αστυνομία εξαπέλυσε ανθρωποκυνηγητό» ή τη δήλωση «ο διάλογος είναι προσχηματικός». Είναι τόσο στερεότυπες, που αν περιλαμβάνονταν σε μια δημοσκόπηση τα ερωτήματα «τι εξαπέλυσε η αστυνομία μετά τη ληστεία»; και «τι είναι ο διάλογος»; είμαι βέβαιος ότι οι απαντήσεις θα συνέπιπταν με τις παραπάνω σε ποσοστό μεγαλύτερο του 50%. Ως αποτέλεσμα εκφράζεται συχνότατα ένα νόημα που δεν γίνεται στην ουσία κατανοητό ή ένα μη-νόημα. Παράδειγμα ασαφούς νοήματος η γνωστή «περιρρέουσα ατμόσφαιρα» (δείγμα 1 – δες δείγματα ξύλινου λόγου, παρακάτω) και περιττολογίας, που ισοδυναμεί με έλλειψη νοήματος, το ανεκδιήγητο «από την πλευρά του ο κ. Υπουργός δήλωσε» (δείγμα 5).
(β) Υστεροβουλία
Δεύτερη υποκατηγορία είναι η γλώσσα που γίνεται ξύλινη εσκεμμένα (αυτό διακρίνει κανείς συχνά στην εκφώνηση ειδήσεων από τηλεοράσεως) προκειμένου να εξυπηρετηθεί ένας από τους δύο υστερόβουλους σκοπούς της μαζικής μετάδοσης μηνυμάτων: αυτός της παντελούς συσκότισης του περιεχομένου του ή αυτός της παραποίησής του (και παραχάραξης) που αποβλέπει γενικά είτε στη μείωση της σημασίας του είτε στη μεγέθυνσή της. (Υπάρχει βέβαια και ο τρίτος υστερόβουλος σκοπός, η αποσιώπηση του μηνύματος, αλλά αυτός δεν χρειάζεται ξύλινη γλώσσα, δεν χρειάζεται καν γλώσσα, απλώς σιωπή).
Παράδειγμα πρόθεσης: όταν κάποιος λέει «οι νεαροί ξέφυγαν από το σώμα της πορείας και έκαψαν τρία υποκαταστήματα τραπεζών, δεκαπέντε αυτοκίνητα και ένα αστυνομικό τμήμα» ενσυνείδητα προσπαθεί να απαλλάξει τους δράστες από την ευθύνη της διάπραξης εγκληματικών πράξεων με το να τους αποκαλεί «νεαρούς». Ακόμα κι αν για κάποιον θα ίσχυε το ελαφρυντικό ότι επαναλαμβάνει, χωρίς επίγνωση της σημασίας της, μια χιλιοειπωμένη φράση, δεν είναι δυνατό οι πολλοί και μη αφελείς ομιλητές να μη συνειδητοποιούν ποιά είναι η θέση που προπαγανδίζει στην ουσία συνειρμικά η παραπάνω φράση: «ότι έδρασαν με την απερισκεψία των νεαρών, ότι είναι συγχωρητέοι, βρε αδερφέ, νέοι είναι, βράζει το αίμα τους, θα κάψουν και ένα αστυνομικό τμήμα επάνω στην ορμή τους» (είδος 4).
Αν ήθελα να μιλήσω με όρους σημειωτικής θα έλεγα ότι μέσα στο σημείο «νεαροί» υπάρχει η «καταδήλωση», δηλαδή η κυριολεκτική και γενικά αναγνωρίσιμη σημασία του «άνθρωποι νέοι σε ηλικία», αλλά και η «συμπαραδήλωση», δηλαδή η σημασία που «αναφέρεται στους κοινωνικο-πολιτιστικούς και προσωπικούς συνειρμούς (ιδεολογικούς, συναισθηματικούς, κ.λ.π)». (Όπως το διατύπωσε ο βρετανός κοινωνιολόγος Stuart Hall, 'Encoding/decoding', in Centre for Contemporary Cultural Studies (Ed.): Culture, Media, Language: Working Papers in Cultural Studies, 1972-79. London: Hutchinson)
Ο τρόπος όμως με τον οποίον αυτή η «συμπαραδήλωση» περνά μέσα από το σημαίνον, εν πάση περιπτώσει μέσα από το μήνυμα (για να ξεφύγουμε από το σημειωτικό λαβύρινθο), είναι έμμεσος αν όχι δόλιος. Είναι ακριβώς ο συσχετισμός της λέξης νεαροί με τις λέξεις που περιγράφουν τις πράξεις τους "ξέφυγαν...και έκαψαν..." κλπ., που εξομοιώνει τον τρόπο της «είδησης» με γνωστές μεθόδους της διαφήμισης και του marketing. Επειδή μάλιστα η διαφήμιση μπορεί και να οριστεί ως προπαγάνδα υπέρ κάποιου συγκεκριμένου προϊόντος και επειδή το θέμα της φράσης είναι ασφαλώς πολιτικό, ο χαρακτηρισμός της παραπάνω φράσης ως έντεχνης προπαγάνδας (Το modus operandi της προπαγάνδας είναι παρόμοιο με αυτό της διαφήμισης. Εντός στενότερων σημειολογικών πλαισίων, ως προπαγάνδα εννοείται ένα σύνολο πληροφοριών οι οποίες είναι επίτηδες παροδηγητικές ή ψευδείς, προκειμένου να υποστηρίξουν πολιτικές σκοπιμότητες ή να προστατεύσουν τα συμφέροντα αυτών που κατέχουν την εξουσία. Ο προπαγανδιστής επιδιώκει να μεταλλάξει τον τρόπο με τον οποίο το ευρύ κοινό αντιλαμβάνεται ένα ζήτημα ή μία ορισμένη κατάσταση, ώστε οι αντιδράσεις και οι προσδοκίες του να εξυπηρετούν πλέον τα συμφέροντα της οντότητας που αντιπροσωπεύει ο προπαγανδιστής (Βικιπαίδεια, η ελεύθερη εγκυκλοπαίδεια), είναι δικαιολογημένος. Μέσα στις τεχνικές της προπαγάνδας συγκαταλέγεται και η χρήση λέξεων αρεστών στην κοινή γνώμη, που δηλώνουν έννοιες θεωρούμενες ως αρετές, και μια τέτοια ασφαλώς είναι η νεότητα.
Ξύλινη γλώσσα = ξύλινη σκέψη
Η χρήση ξύλινης γλώσσας φανερώνει δύο τινά: ή προδίδει ξύλινη σκέψη (στην περίπτωση της έλλειψης πρόθεσης) ή αποκαλύπτει την πεποίθηση του χρήστη ότι απευθύνεται σε αναγνώστες ή ακροατές με ξύλινη σκέψη (στην περίπτωση της εσκεμμένης χρήσης). Στην πρώτη περίπτωση η ξύλινη γλώσσα είναι προϊόν άγνοιας, μειωμένης αντιληπτικής ικανότητας, οκνηρίας ή ακρισίας του εκφέροντος το λόγο. Στη δεύτερη η ξύλινη γλώσσα κρύβει την επιθυμία του εκφέροντος να προάγει αντίστοιχα την άγνοια, την πρόσληψη λανθασμένης αντιληπτικής εικόνας ή την ακρισία στον αποδέκτη του μηνύματος.
Ασφαλώς μια σε βάθος ανάλυση των λημμάτων θα πρόσφερε απτές αποδείξεις αυτού του μάλλον προφανούς ισχυρισμού.
Η αναγκαιότητα της φλυαρίας
Για να μη είμαστε άδικοι απέναντι στους ανθρώπους των Μέσων, οφείλουμε να εξετάσουμε αν υπάρχει κάποιο ελαφρυντικό, πέραν από τη φτωχή μας εθνική παιδεία στην οποία αναφέρθηκα παρεμπιπτόντως. Υπάρχει πράγματι ένα και μοναδικό, αλλά ισχυρό: η αναγκαιότητα της φλυαρίας.
Τα φαινόμενα της ανάπτυξη των ΜΜΕ είναι γνωστά: η πληθώρα των ιδιωτικών ΜΜΕ, η αύξηση των ωρών εκπομπής ραδιοφωνικών σταθμών και τηλεοπτικών καναλιών, ο συνεχής πολλαπλασιασμός των τετραγωνικών μέτρων τυπωμένης επιφάνειας των εφημερίδων και περιοδικών, η αύξηση των «ενημερωτικών εκπομπών», η αυξημένη παραγωγή και διάχυση της πληροφόρησης, η παντοδύναμη ανάγκη για επικοινωνία. Όλες αυτές οι αυξητικές τάσεις όμως οφείλονται λιγότερο στην αύξηση της παραγωγής και κυκλοφορίας χρήσιμης και επιστημονικής γνώσης ή σοφίας (δεν υπάρχει λόγος να υποθέσουμε ότι αυτές δεν παραμένουν σταθερές) και περισσότερο στην αυξημένη κυκλοφορία μηνυμάτων μειωμένης σημασίας και αξίας -τύπου κουτσομπολιού- που επιτρέπουν η φύση και οι δυνατότητες του μέσου: άμεση και στιγμιαία μετάδοση, παρεμβολή ενός απειροστού dt μεταξύ γεγονότος και ηλεκτρονικής μετάδοσης της είδησης, όμοια και της μετάδοσης της εικόνας. Δεν γίναμε πλουσιότεροι σε γνώσεις και σε σοφία. Κατακλυζόμαστε από ένα απίθανο όγκο αμφίβολης χρησιμότητας πληροφόρησης, της οποίας μεγάλο μέρος είναι ανακυκλούμενο: εγώ σου λέω κάτι, εσύ το λες σε δυό-τρείς, αυτοί σε άλλους τόσους, κάποτε το «κάτι» που μετέδωσες σου επιστρέφει ως είδηση. Κορεσμός ειδήσεων, ένδεια πραγματικής πληροφόρησης. Η κατάσταση αυτή συντείνει στην αύξηση του μπλα-μπλα (ελληνιστί φλυαρίας). Όταν η είδηση γίνεται καταναλώσιμο αγαθό, η φλυαρία καθίσταται αναγκαία. Πώς θα γεμίσει ο καημένος ο σχολιαστής τον άπλετο χρόνο που του δόθηκε χωρίς και λίγη σαχλαμάρα. Τι να σκαρφιστεί για να διατηρήσει ένα στοιχειωδώς ανεκτό διανοητικό επίπεδο σε όλη τη διάρκεια της εκπομπής του. (Για μερικούς (λίγους ομολογουμένως), χωρίς υπερβολή και χωρίς σατυρική διάθεση, τρέφω μεγάλη εκτίμηση που μπορούν όντως και κρατούν αδιάσπαστο το ενδιαφέρον του μέσου, από απόψεως διανοητικής στάθμης, ακροατή σε καθημερινό πρόγραμμα με πιθανόν δίωρη διάρκεια. Το θεωρώ τιτάνιο έργο. Εκεί να συγχωρήσω και σαρδάμ και παρεκτροπές σε ξύλινη γλώσσα).
Αναγκαστικά θα φλυαρήσει για να φτάσει στη δύσκολα αποκρυπτόμενη αγαλλίαση της φράσης «μ' αυτά και μ' αυτά φτάσαμε στο τέλος της εκπομπής μας» (και της υπομονής μας).
Ταξινόμηση των δειγμάτων του ξύλινου λόγου
Η υπαγωγή των διαφόρων λημμάτων σε είδη ξύλινου λόγου είναι μια πρώτη προσπάθεια εμπειρικής ταξινόμησης. Ενδεχομένως αυτή θα μπορούσε να αποτελέσει βάση για μια σε βάθος έρευνα. Ο αριθμός ή οι αριθμοί που εμφανίζονται σε παρένθεση δίπλα σε κάθε λήμμα του μικρού λεξικού παραπέμπουν στα είδη της ταξινόμησης που ακολουθεί. Τα περισσότερα λήμματα εμπίπτουν σε περισσότερα από ένα είδος.
(1). » λόγος άκριτος, ασαφής ή διφορούμενος
(2). » κοινότοπος
(3). » μεγαλοσχήμων
(4). » απαλλακτικός ή αθωωτικός
(5). » περιττός ή πλεονάζων
(6). » ωραιοποίησης ή απαξίωσης
(7). » υποκριτικός
(8). » διστακτικός ή πλάγιος
(9). » με γλωσσική κακοποίηση
Ακολουθεί μια απόπειρα ερμηνείας των χαρακτηρισμών που δόθηκαν στα δέκα είδη της παραπάνω ταξινόμησης:
(1). Λόγος άκριτος, ασαφής ή διφορούμενος
Έτσι χαρακτηρίζεται είτε ο λόγος που χρησιμοποιεί άχρηστες και άνευ νοήματος εκφράσεις είτε αυτός που καλύπτει την αδυναμία παροχής μιας εξήγησης σε κρίσιμα φαινόμενα με τη χρήση ανόητων, αλλά συμπαθών στο κοινό εκφράσεων που δεν θίγουν τίποτε και κανένα -συχνά λαϊκές παροιμίες- καθώς δεν παίρνουν καμιά θέση. Πολλές φορές οι εκφράσεις αυτές επικρατούν από συνήθεια και απερισκεψία, ίσως και από την ανάγκη να γεμίσει ο χρόνος ή ο χώρος. Πιστεύω όμως πως βαθύτερη αιτία αυτού του λόγου είναι η διάχυτη και ευρύτατα παρατηρούμενη έλλειψη γνώμης και η ακρισία (καθώς και η εύκολη κρίση, που ισοδυναμεί με ακρισία) που διακρίνει πολλούς από τους πρωταθλητές των διαμορφωτών της κοινής γνώμης. Μια ακρισία που καλλιεργεί η πλειονότητα των ΜΜΕ σε ολόκληρο τον πληθυσμό της τηλεθέασης, (δηλαδή σε ολόκληρο τον ελληνικό πληθυσμό) μέσω, μεταξύ άλλων, των απαράδεκτα βλακωδών «συζητήσεων» μεταξύ των τριάντα-σαράντα επαϊόντων που εγκαθίστανται ή κυκλοφορούν από κανάλι σε κανάλι και αποφαίνονται επί των πάντων.
Παραδείγματα:
«στα πλαίσια των συνομιλιών συζητήθηκε..»
«με ό,τι αυτό συνεπάγεται»
«εντός ή εκτός εισαγωγικών»
«καλώς ή κακώς»
«ή στραβός είναι ο γιαλός ή στραβά αρμενίζουμε»
«μ' αυτά και μ' αυτά φτάσαμε στο τέλος της πρωινής μας εκπομπής»
«στο φως των εξελίξεων»
«αλλάζει το τοπίο» «καθαρίζει το τοπίο» «το τοπίο είναι θολό»
«εν τάξει»
«οι ληστές έφυγαν προς άγνωστη κατεύθυνση»
«η ατμόσφαιρα» είναι πάντα «περιρρέουσα»
«το παιγνίδι» είναι πάντα «στημένο»
«είναι ένα πολιτικό στέλεχος με παρελθόν, παρόν και μέλλον»
«αυτό είναι θέμα για απάντηση από τα συντεταγμένα όργανα του κόμματος»
«ή αλλάζουμε ή βουλιάζουμε»
(2). Λόγος κοινότοπος
Ίσως η πιο καθιερωμένη μορφή ξύλινης γλώσσας με μεγάλη ροπή στην υπερβολή και στην κατάργηση του νοήματος.
Παραδείγματα:
«οι θεατές έζησαν ανεπανάληπτες στιγμές»
«επιστολή- φωτιά καίει τον Υπουργό»
«έργο ζωής» (κάθε έργο είναι πια έργο ζωής)
«έδωσε τον καλύτερό του εαυτό»
«σοκαρίστηκα»
«ένιωσα βαθειά συγκίνηση»
«κομβικό σημείο της κατάθεσης»
«επτασφράγιστο μυστικό κρατείται ο χρόνος άφιξης της διάσημης σταρ»
«οι εκδηλώσεις κορυφώνονται απόψε...»
«ο 37χρονος οδηγός της νταλίκας συνελήφθη»
«το μήνυμα» έχει πάντα «πολλαπλούς αποδέκτες» (λες και ποτέ δεν εκπέμπεται μήνυμα με ένα αποδέκτη)
«η αδρεναλίνη» είναι πάντα «στα ύψη»
«το θερμόμετρο» πάντα «χτυπά κόκκινο»
«το σενάριο» είναι πάντα «εφιαλτικό»
«η επέμβαση» γίνεται πάντα «χωρίς αναισθητικό»
(3). Λόγος μεγαλοσχήμων
Επίσης κοινότοπος λόγος, αλλά με ιδιαίτερη πρόθεση ανάδειξης μιας δήθεν μεγαλοσύνης του γεγονότος, της εκδήλωσης ή της άποψης. Η μεγαλοποίηση αποβλέπει με τη σειρά της στην κολακεία (στο χάϊδεμα των αυτιών, όπως έχει επικρατήσει να καλείται), ικανοποίηση ή διέγερση των αισθημάτων είτε του κοινού γενικώς είτε μιας συγκεκριμένης παράταξης, πολιτικής, αθλητικής ή άλλης κι ακόμα στην προβολή αυτής της παράταξης.
Παραδείγματα:
«το μαχαίρι θα φθάσει ως το κόκκαλο»
«νέο δικαστικό πραξικόπημα»
«αποτελεί κατάθεση ψυχής»
«ένιωσα βαθειά συγκίνηση»
«είναι άνθρωπος με όραμα»
«εξασφάλισαν το μαγικό χαρτάκι για το ντέρμπυ»
«ο αρχηγός δήλωσε ότι ο ΑΒ έθεσε εαυτόν εκτός Κινήματος»
«χάθηκαν για τον τόπο πέντε ολόκληρα χρόνια»
«οι εκδηλώσεις κορυφώνονται απόψε...»
«δέσμευση, ευθύνη, προοπτική, δύναμη, εμπιστοσύνη»
«η επόμενη μέρα»
«άρχισε η αντίστροφη μέτρηση»
«ο προπονητής Κλωτσόγλου αποτελεί παρελθόν από την τεχνική ηγεσία της κιτρινοκίτρινης ΠΑΕ»
«η επίθεση που εξαπέλυσε ο αρχηγός της αξιωματικής αντιπολίτευσης» είναι πάντα «σφοδρή»
«η καταστροφή» είναι πάντα «βιβλική»
«ανοιχτή συμμετοχική διαδικασία»
«υπάρχει κρυφή ατζέντα»
«ο Α είναι ένα καταξιωμένο στέλεχος του κινήματος»
«πρόκειται για ένα ιστορικό στέλεχος του κόμματος»
(4). Λόγος απαλλακτικός ή αθωωτικός
Είναι ο λόγος που, με την χρήση κατάλληλων λέξεων με έντονο συμβολικό περιεχόμενο, αποπειράται να αιτιολογήσει δράσεις, ενέργειες ή και θέσεις που, με την κοινή λογική, στρέφονται φανερά κατά του κοινωνικού συνόλου ή κατά του αισθήματος δικαίου ή του νόμου ή της ηθικής. Ένα συχνής χρήσης είδος λόγου στο οποίο επιδίδονται όσοι προσπαθούν να υποκαταστήσουν με ύπουλο τρόπο τις διαδικασίες της κοινωνικής νομιμοποίησης (των θέσεων, ενεργειών ή δράσεων) ή να μειώσουν τις εντυπώσεις από αντικοινωνικές συμπεριφορές και φαινόμενα.
Παραδείγματα:
«ήταν η κακιά η ώρα»
«οι παίκτες βρέθηκαν σε κακή ψυχολογία»
«το μαχαίρι θα φθάσει ως το κόκκαλο»
«έγινε κάτω από έντονη συναισθηματική φόρτιση»
«ευρισκόμενος εν αμύνη»
«η πανεπιστημιακή κοινότητα θα προστατεύσει μόνη της το πανεπιστημιακό άσυλο»
«ανήκει στον προοδευτικό (ή αριστερό) χώρο»
«ανέλαβαν την ευθύνη της έκρηξης της βόμβας»
«υπέστην αήθη επίθεσιν από των στηλών του Τύπου»
«σεβόμενοι τα προσωπικά δεδομένα»
«το θρίλερ του μικρού Άλεξ»
«οι νεαροί ξέφυγαν από το σώμα της πορείας και έκαψαν τρία υποκαταστήματα τραπεζών, δεκαπέντε αυτοκίνητα και ένα αστυνομικό τμήμα»
το νεοελληνικό δίδυμο του μ : «μαλάκας» και «μαγκιά του»
«ο διάλογος είναι προσχηματικός»
«έκανε την αυτοκριτική του αναλαμβάνοντας τις ευθύνες του»
«κάποιοι μέσα στο κόμμα έκαναν περιουσίες»
(5). Λόγος περιττός ή πλεονάζων
Η έκπτωση του απλώς θετικού (όπως και της απλής διατύπωσης γενικά ακόμα και της σιωπής και του αυτονόητου) εξαναγκάζει στη χρήση του εμφατικού, του υπερθετικού και του περιττού.
Παραδείγματα:
«εγκαταλείπουν την Αθήνα με κάθε μέσον»
«από την πλευρά του ο κ. Υπουργός δήλωσε»
«έτσι ακριβώς, Στρατή» «αλλάζουμε κλίμα και θέμα κυρίες και κύριοι»
«στο σημείο αυτό ολοκληρώθηκε το δελτίο μας»
(6). Λόγος ωραιοποίησης ή απαξίωσης
Κατ' εξοχήν λαϊκιστικός λόγος, χρησιμοποιείται για να προσεταιριστεί την κοινή γνώμη και να την παρασύρει στις απόψεις του ομιλούντος ή των συμφερόντων που ο ομιλών σιωπηρά εκπροσωπεί ή υποστηρίζει. Ορισμένες φορές οι εκφράσεις που χρησιμοποιεί είναι στοχευμένες για να προσελκύσουν ή να κολακέψουν (είτε αντίθετα να καταδικάσουν) μια κοινωνική ή επαγγελματική τάξη ή μια, πολιτικής, αθλητικής ή άλλης φύσεως, ομάδα οπαδών.
Παραδείγματα:
«η χώρα μας πρέπει να κερδίσει αυτό το στοίχημα» (προκειμένου για τη διοργάνωση των Ολυμπιακών Αγώνων του 2004)
«έδωσε τον καλύτερό του εαυτό»
«επικοινωνιακό έλλειμμα»
«η ισχυρή Ελλάδα - αυτή είναι η Ελλάδα»
«ανέλαβαν την ευθύνη της έκρηξης της βόμβας»
«ο αρχηγός δήλωσε ότι ο ΑΒ έθεσε εαυτόν εκτός Κινήματος»
«έχει ανεβάσει ψηλά τον πήχη»
«από σήμερα θα βρίσκεται στο νέο του μετερίζι»
«η αστυνομία εξαπέλυσε ανθρωποκυνηγητό»
«οι δυνάμεις της καταστολής»
«η παράταξη που υπόσχεται ρήξη με τους καθεστωτικούς μηχανισμούς»
(7). Λόγος υποκριτικός
Υποκρισία περιέχουν και άλλα είδη λόγου, όπως τα υπ' αριθμόν 3, 4 και 6, καθώς η υποκρισία περισσεύει στο δημόσιο λόγο. Η ανάγκη όμως υιοθέτησης ξεχωριστής κατηγορίας είναι για να περιλάβει τα πιο εξόφθαλμα υποκριτικά στερεότυπα. Είναι αξιοσημείωτο ότι μια ρήση που, εκφερόμενη από κάποιο δημόσιο πρόσωπο, χαρακτηρίζεται ως υποκριτική, μπορεί να θεωρείται αγνή και γνήσια αν γίνει από κάποιο άλλο ή και από το ίδιο πρόσωπο σε κάποια άλλη χρονική στιγμή. Το υποκείμενο του λόγου και η περίσταση παίζουν μεγάλο ρόλο στο χαρακτηρισμό του υποκριτικού από την κοινή γνώμη.
Παραδείγματα:
«εθνικό ζήτημα»
«σύντροφοι!..»
«αφήστε με να ολοκληρώσω»
«δεν ζητώ λευκή επιταγή»
«η έρευνα» θα πάει πάντα «σε βάθος»
«απαιτείται η συστράτευση όλων μας»
«θα χυθεί άπλετο φως»
(8). Λόγος διστακτικός ή πλάγιος
Πολύ συχνό είδος που γίνεται ολονέν συχνότερο. Ο ομιλών δεν λέει αυτό που θέλει να πει (αν το γνωρίζει εννοείται), λέει αυτό που θα ήθελε να πει, κι αυτό με προϋποθέσεις. Φανερώνει δισταγμό στην καθαρή διατύπωση μιας άποψης καθώς και επιθυμία να αποφύγει τη σύγκρουση.
Παραδείγματα:
«βάλτε μια τελεία κύριε Αποστομίδη»
«να πούμε επίσης»
«να σας ευχαριστήσουμε»
«αν θέλετε»
«ας πούμε»
«ψιλο-απατεώνας»
«για να λέμε τα πράγματα με τ' όνομά τους»
(9). Λόγος με γλωσσική κακοποίηση
«τα δύσκολα είναι μπροστά μας»
«υπάρχουν υπόνοιες ότι η αστυνομία του φέρθηκε εξ απαλών ονύχων»
«ποιος έχει την υπευθυνότητα για τις πράξεις αυτών των παιδιών;»
«μετήλθε παντός μέσου» (χρήση της γενικής ως ένδειξη λόγιας παιδείας)
«υπάρχουν ενδείξεις μιας διαρκής ανόδου των τιμών στο επόμενο τρίμηνο»
«πολύ πιο καλύτερα θα ήταν, αν...»
«η μετοχή της Άλφα διαπραγματεύτηκε στα 32 ΕΥΡΩ»
«όσες φορές προσπάθησα να επικοινωνήσω στους ακροατές αυτό το μήνυμα, δεν είχα καμμιά απήχηση»
«οι επιστήμονες δεν αποκλείουν το γεγονός της συνέχισης των μετασεισμών άνω των 5 ρίχτερ»
«οι οπαδοί του ΟΦΠΣ υποστήριξαν ότι προκλήθηκαν, αλλά ο ανακριτής υπήρξε αμετανόητος»
«δεν φταίνε κάποιοι, όταν η πολιτική και στρατιωτική ηγεσία τελεί υπό παρακολούθηση;»
«ποιος είναι εκείνος που έχει χρέος να διασφαλίσει την ασφάλεια των επικοινωνιών;»
«οι εργαζόμενοι διεκδικούν τη μη τήρηση των υπεσχημένων»
«παρατηρούνται απόπειρες αυτοχειρίας από τα παιδιά του ασύλου σε τακτά χρονικά διαστήματα»
«η αστυνομία πιστεύει ότι η ρουκέτα προμηθεύτηκε στην Αλβανία»
«αυτά τα ακραία φαινόμενα δημιουργούν προβληματισμό»
«ο ασθενής γλίτωσε χάριν της έγκαιρης ιατρικής διάγνωσης»
Εν τέλει....
...τι μπορεί κανείς να αντλήσει από αυτή την περιδιάβαση στα δείγματα της ξύλινης γλώσσας πέραν από ένα κούνημα της κεφαλής κι ένα χαμόγελο -κι αυτό μάλλον θλιμμένο; Ίσως μια ελάχιστη ευκαιρία τεκμηρίωσης της συνειδητοποίησης ότι πολλές 'ειδήσεις' στα ΜΜΕ έχουν αφ' ενός μια ονομαστική σημασία (κατ' αντιστοιχία με την ονομαστική αξία) και αφ' ετέρου μια πραγματική σημασία κρυμμένη από κάτω, που είναι το μήνυμα που επιδιώκεται να περάσει στον αποδέκτη. Όταν αυτό γίνει συνείδηση (πράγμα που ασφαλώς ήδη συμβαίνει σε πολλούς), μπορεί ο κάθε αποδέκτης να μάθει να παίζει ένα ενδιαφέρον παιγνίδι, που μετατρέπει την ακρόαση, την ανάγνωση και κυρίως την τηλεθέαση από καταναλωτική αποχαύνωση σε ενεργητική δραστηριότητα. Κάνοντας zapping στις ειδήσεις των οκτώ αρχίζουμε να διακρίνουμε την προσπάθεια διαφορετικού επηρεασμού -μέσω της διαφορετικής έμφασης- στο ίδιο γεγονός.
( Αυτόματα έρχεται στο νου το δοκίμιο του Ραιημόν Κενώ Ασκήσεις ύφους (Raymond Queneau, Exercices de style,), ένα μοναδικό βιβλίο-σταθμός, στο οποίο μια απλή ιστορία περιγράφεται με 99 διαφορετικούς ως προς το στυλ τρόπους).
σημ: επειδή για κάποιο άγνωστο λόγο αυτό το link ΔΕΝ λειτουργούσε, εάν θέλετε να μάθετε παραπάνω για τις "ασκήσεις στυλ" του Ρεϊμόντ Κενώ, ανατρέξτε στη Λέσχη βιβλίου και αναζητήστε το εκεί κάνοντας copy - paste τον τίτλο)
Κρατώντας σε μόνιμη ενάργεια την κρίση μας μαθαίνουμε να κάνουμε τη διπλή ανάγνωση της είδησης και να ανακαλύπτουμε τη σχετικότητα των εννοιών είδηση και σχολιασμός, καθώς και αυτή των εννοιών σχολιασμός και προπαγάνδα (Η αλήθεια είναι ότι ακόμα και με απόλυτα ειλικρινή προσπάθεια ένας εκφωνητής ή συντάκτης είναι δύσκολο να αποκαθάρει την είδηση από το σχολιασμό, γιατί η άτιμη η επιθυμία να επηρεάσουμε μπορεί και εισχωρεί ακόμα και στην πρόθεση απλής μετάδοσης του γεγονότος).
Μετά από λίγη άσκηση θα μπορούμε αν θέλουμε να δημιουργήσουμε και δικά μας πρωτότυπα δείγματα ξύλινης γλώσσας.
Θα συνεχίσουμε σε επόμενη ανάρτηση με τα πρώτότυπα δείγματα ξύλινης γλώσσας, αν όμως έχετε ακόμα κουράγιο να διαβάσετε και καίγεστε για τη συνέχεια, το βρήκα εδώ
για την αντιγραφή και την επεξεργασία
Κασσάνδρα
(οι επισημάνσεις με τα έντονα ή μεγαλύτερα γράμματα είναι δικές μου και κάποιοι από τους συνδέσμους, είναι δικές μου παρεμβάσεις)
Είναι πολύ μεγάλο το κείμενο, αλλά όμως ξαναέγραψα είναι σπουδαίο.
(επειδή είναι πραγματικά πολύ μεγάλο, το χώρισα σε δύο μέρη, σήμερα το πρωτό ο σχολιασμός, το δεύτερο μέρος, το λεξικό σε ολίγες ώρες)
Αξίζει να αφιερώσετε 20-30 λεπτά για να το κατανοήσετε, ακόμα και αν δεν έχετε όρεξη τώρα, βάλτε το σε μια σημείωση και διαβάστε το αργότερα, καλύτερα πρωινή ώρα, με το καφεδάκι σας, που είναι το κεφάλι καθαρό.
Σχολιασμός της ξύλινης γλώσσας στα Μέσα Μαζικού Επηρεασμού (ΜΜΕ)
Αριστείδης Γ. Ρωμανός
Μάϊος 2010
Ποιος δεν έχει βαρεθεί να ακούει ότι,
«η αδρεναλίνη» είναι πάντα «στα ύψη»
«το θερμόμετρο» πάντα «χτυπά κόκκινο»
«το σενάριο» είναι πάντα «εφιαλτικό»
«η επέμβαση» γίνεται πάντα «χωρίς αναισθητικό»
«η επίθεση που εξαπέλυσε ο αρχηγός της αξιωματικής αντιπολίτευσης» είναι πάντα «σφοδρή»
και ότι «η καταστροφή» είναι πάντα «βιβλική»;
Ποιος δεν δυσπιστεί μέχρι και εξοργίζεται όταν ακούει πως,
«το μαχαίρι θα φθάσει ως το κόκκαλο»
θα εφαρμοστεί «ανοιχτή συμμετοχική διαδικασία»
το αποτρόπαιο έγκλημα «έγινε κάτω από έντονη συναισθηματική φόρτιση»
και τέλος πως «θα χυθεί άπλετο φως»;
Ποιος δεν αισθάνεται αφόρητη πλήξη και αναγούλα όταν τον διαβεβαιώνουν ότι,
αυτό το τραγούδι «αποτελεί κατάθεση ψυχής»
ότι στο άκουσμα της καταστροφής ο υπουργός «ένιωσε βαθειά συγκίνηση»
ή πως ο καλλιτέχνης «έδωσε τον καλύτερό του εαυτό»;
Και ποιος δεν έχει αναρωτηθεί γιατί
«ο 37χρονος οδηγός της νταλίκας που συνελήφθη» δεν έχει ποτέ...
όνομα
αντί της απλής είδησης περί απόλυσης του προπονητή, ακούει τη φράση «ο Κλωτσόγλου αποτελεί παρελθόν από την τεχνική ηγεσία της κιτρινοκίτρινης ΠΑΕ»
«ο βουλευτής έθεσε εαυτόν εκτός Κινήματος», όταν η αλήθεια είναι πως ο αρχηγός τον πέταξε έξω (ενώ μάλιστα εκινείτο)
Η απελπισία από την κενότητα της ξύλινης γλώσσας με ώθησαν στην αποθησαύριση δειγμάτων της από τα ΜΜΕ (αλλά και δειγμάτων κακοποιημένης γλώσσας γενικότερα).
Έτσι σωρεύτηκαν απορίες που ζητούσαν απάντηση.
Για τον αναγνώστη που μπορεί καλόπιστα να αναρωτηθεί πώς ασχολείται με ένα τέτοιο θέμα κάποιος χωρίς εκπαίδευση στις επιστήμες της γλώσσας ή χωρίς λογοτεχνική ή άλλη σχετική εμπειρία, μια πρώτη απάντηση είναι ότι σ' αυτή τη χώρα μπορείς να είσαι ό,τι δηλώσεις -και θα ήταν απάντηση αποστομωτική. Η αλήθεια όντως είναι ότι μοναδικό μου όπλο σε αυτή τη συγγραφική απόπειρα είναι η αρνητική μου αντίδραση στο να αποδέχομαι αδιαμαρτύρητα τις δεκάδες μηνυμάτων, γραμμένων σε ξύλινη γλώσσα, με τα οποία με βομβαρδίζουν καθημερινά τα ΜΜΕ. Υπάρχει όμως και μια άλλη -πιο προσωπική και εξειδικευμένη- απάντηση: ως πολεοδόμος, έχω ειδικό πλεονέκτημα στο να ασχολούμαι με την ξύλινη γλώσσα. Όχι τόσο γιατί υπάρχουν πολεοδόμοι, όπως συμβαίνει σε κάθε επαγγελματική ομάδα, που είναι δάσκαλοι στο είδος συντάσσοντας μελέτες σε μνημειώδη ξύλινη γραφή, όσο γατί και ο ίδιος ο όρος πολεοδόμος αποτελεί πλέον μια στερεότυπη έννοια που ανήκει στο πάνθεον της ξύλινης γλώσσας.
Κι αυτό γιατί έχει χάσει το νόημά της. Όταν ρωτήσεις τον κοινό πολίτη τι είναι πολεοδόμος θα σου απαντήσει «ο υπάλληλος της πολεοδομίας» (πολεοδομία = ευφημισμός για το γραφείο έκδοσης των οικοδομικών αδειών). Αλλά και πέραν από αυτή την παρεξήγηση, ζούμε σε ένα τόπο όπου η πολεοδομία κατάντησε άσκηση διόρθωσης λαθών αντί πρόβλεψη μελλόντων και οι μόνοι που δεν ασκούν, έστω και αυτή την διεστραμμένης έννοιας, πολεοδομία είναι οι πολεοδόμοι.
Την πραγματική πολεοδομία, όπως είναι γνωστόν, ασκούν η ανεξέλεγκτη κτηματαγορά, η αμέλεια και η συναλλαγή (αλλιώς «έλεγχος») των πολεοδομικών αρχών, κεντρικών και τοπικών, καθώς και το φαινόμενο ΝΙΜΒΥ. (από τα αρχικά «not in my back yard», που δηλώνει την αντίδραση των τοπικών κοινωνιών ή φορέων στην απόπειρα χωροθέτησης ανεπιθύμητων χρήσεων γης, όπως οι χώροι εναπόθεσης ή επεξεργασίας απορριμμάτων ή τα κέντρα αποτοξίνωσης ναρκομανών).
Ως εκ τούτου το «οι πολεοδόμοι πολεοδομούν» θα μπορούσε να είναι ένα από τα πρώτα φραστικά λήμματα της ξύλινης γλώσσας. Ακριβώς όπως και οι ισχυρισμοί «οι πολιτικοί ασκούν πολιτική» ή «οι δημοσιογράφοι ενημερώνουν».
Διεύρυνση της έννοιας «ξύλινη γλώσσα»
Δεδομένου ότι κάθε αξιοπρεπές πόνημα πρέπει να ξεκαθαρίζει πριν απ' όλα τους ορισμούς των εννοιών που χρησιμοποιεί, καταφεύγω -σε ποιόν άλλο;- στον Μπαμπινιώτη για τον ορισμό της ξύλινης γλώσσας (σελίδα 1239 του γνωστού Λεξικού): «η γλώσσα που είναι τυποποιημένη, χωρίς φυσικότητα, στερεότυπη και ως εκ τούτου αναμενόμενη και προβλέψιμη».
Δεν ικανοποιεί απόλυτα ο παραπάνω ορισμός, θα τον ήθελα πιο ευρύ, αλλά τον δέχομαι, με τις προσθήκες, που απαριθμώ στη συνέχεια:
(α) Όχι μόνον ο τυποποιημένος και στερεότυπος, αλλά και ο άνευ ουσίας ή περιττός λόγος, ασχέτως αν είναι ή όχι «κλισέ», θεωρώ ότι δικαιωματικά ανήκει στην ξύλινη γλώσσα. Συνεπώς στα λήμματα της ξύλινης γλώσσας περιλήφθηκαν τόσο οι, σπάνιες, λέξεις -και κυρίως φράσεις- που στην πραγματικότητα ποτέ δεν είχαν νόημα (ακραία περίπτωση για παράδειγμα «το ελληνικό κράτος») όσο και εκείνες που το έχασαν -κι αυτές είναι πολυπληθείς.
Παράδειγμα ο όρος «ΜΜΕ», που παρουσιάζεται και στον υπότιτλο του παρόντος, του οποίου το σημαίνον παραμένει ίδιο, ενώ το σημαινόμενο έχει αλλάξει και μόνο από συνήθεια ή συγκατάβαση το δεχόμαστε ως αναλλοίωτο.
(β) Στην ξύλινη γλώσσα ανήκουν και οι εξόφθαλμα ασύντακτες ή αγράμματες γλωσσικές διατυπώσεις, που κακοποιούν στα αυτιά μας ή στα μάτια μας την ελληνική γλώσσα με τρόπο βάναυσο. Και που άλλοτε είναι εντελώς αθέλητες, -αποτέλεσμα αμάθειας- και άλλοτε παρεμπίπτουσες, από την προσπάθεια επίδειξης δήθεν γλωσσικού λογιοτατισμού, που όμως αποδεικνύεται νόθος. Ορισμένες φορές ξύλινη γλώσσα παράγει η αδυναμία του ομιλούντος να καταλάβει ο ίδιος τι είναι αυτό που λέει και η συνακόλουθη προσπάθεια να συγκαλύψει αυτή του την αδυναμία με τη χρήση δύστροπου και δυσνόητου λόγου. Από τέτοιες διατυπώσεις επιλέχτηκαν λήμματα, εκ των οποίων ορισμένα είναι τυπικά. Άλλα πάλι είναι άτυπα και οφείλουν τη χάρη τους στη μοναδικότητά τους. Άλλα επομένως θα αναγνωριστούν αμέσως ως σερβιριζόμενα καθημερινά από τα ερτζιανά ή από τα κανάλια, ενώ άλλα θα προκαλέσουν μια ευχάριστη έκπληξη από την πρωτοτυπία της ασχετοσύνης τους. Από τα τελευταία τίποτε πάντως δεν είναι φτιαχτό, τίποτε δεν είναι επινόησή μου. Απλώς απέφυγα να αναφέρω πηγές, γιατί σκοπός μου δεν είναι να εκτεθούν πρόσωπα, αλλά φαινόμενα και τάσεις. Είναι φανερό πως τα λήμματα περιλαμβάνουν φράσεις ή και προτάσεις ολόκληρες και όχι λέξεις (εκτός ελαχίστων εξαιρέσεων). Οι λέξεις από μόνες τους είναι «ξυλικά» ουδέτερες. Το ξύλινο στοιχείο προκύπτει από την προσπάθεια κατασκευής συντακτικών ενοτήτων, είναι πάντα αποτέλεσμα συνδυασμού και συναρμογής λέξεων για τη διατύπωση νοήματος. Μόνο που αντί νοήματος παράγεται ασάφεια, αντί πρωτοτυπίας στερεότυπο, αντί καλλιέπειας γλωσσική κακοποίηση.
Διεύρυνα λοιπόν αυθαιρέτως το περιεχόμενο της ξύλινης γλώσσας, έτσι ώστε να αποτελέσει μια πολύ γενική κατηγορία. Μέσα σε αυτήν διακρίνονται πολλά είδη λόγου και πολλοί -ισμοί: φληναφήματα, κενολογίες, κοινοτοπίες, ασάφειες, ναρκισσισμός, εξωραϊσμός, πλεονασμός, λαϊκότροπος λόγος, μεγαλοσχήμων λόγος, παραπειστικός λόγος, αμφίσημος λόγος, απαλλακτικός ή αθωωτικός λόγος, αγράμματος και ασύντακτος λόγος.
Αιτίες της ξύλινης γλώσσας
(α) Αμάθεια
Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει η εξήγηση των λόγων που ωθούν στη χρήση της ξύλινης γλώσσας με βάση τη θεώρηση ύπαρξης ή όχι πρόθεσης για τη χρήση της. Στην πρώτη υπο-κατηγορία, την αθώα, οι λόγοι ποικίλουν. (α) Μπορεί να είναι απόρροια βασικών ελλείψεων στη γνώση και χρήση της γλώσσας από την πλευρά του αγορεύοντος ή του γράφοντος -που φοίτησε κι αυτός, ο καημένος, σε κάποιο ίδρυμα της πλαδαρής νεοελληνικής μέσης εκπαίδευσης- και άγνοιας της δύναμης, των θησαυρών και του πλούτου της γλώσσας και συνεπώς των απείρων δυνατοτήτων της και των χειρισμών που επιτρέπουν τη διατύπωση λεπτότατων εννοιών και διαφοροποιήσεων. (β) Μπορεί να είναι απόρροια πνευματικής οκνηρίας και έλλειψης φαντασίας και εύκολου μιμητισμού.
Βλέπε ας πούμε την είδηση «η αστυνομία εξαπέλυσε ανθρωποκυνηγητό» ή τη δήλωση «ο διάλογος είναι προσχηματικός». Είναι τόσο στερεότυπες, που αν περιλαμβάνονταν σε μια δημοσκόπηση τα ερωτήματα «τι εξαπέλυσε η αστυνομία μετά τη ληστεία»; και «τι είναι ο διάλογος»; είμαι βέβαιος ότι οι απαντήσεις θα συνέπιπταν με τις παραπάνω σε ποσοστό μεγαλύτερο του 50%. Ως αποτέλεσμα εκφράζεται συχνότατα ένα νόημα που δεν γίνεται στην ουσία κατανοητό ή ένα μη-νόημα. Παράδειγμα ασαφούς νοήματος η γνωστή «περιρρέουσα ατμόσφαιρα» (δείγμα 1 – δες δείγματα ξύλινου λόγου, παρακάτω) και περιττολογίας, που ισοδυναμεί με έλλειψη νοήματος, το ανεκδιήγητο «από την πλευρά του ο κ. Υπουργός δήλωσε» (δείγμα 5).
(β) Υστεροβουλία
Δεύτερη υποκατηγορία είναι η γλώσσα που γίνεται ξύλινη εσκεμμένα (αυτό διακρίνει κανείς συχνά στην εκφώνηση ειδήσεων από τηλεοράσεως) προκειμένου να εξυπηρετηθεί ένας από τους δύο υστερόβουλους σκοπούς της μαζικής μετάδοσης μηνυμάτων: αυτός της παντελούς συσκότισης του περιεχομένου του ή αυτός της παραποίησής του (και παραχάραξης) που αποβλέπει γενικά είτε στη μείωση της σημασίας του είτε στη μεγέθυνσή της. (Υπάρχει βέβαια και ο τρίτος υστερόβουλος σκοπός, η αποσιώπηση του μηνύματος, αλλά αυτός δεν χρειάζεται ξύλινη γλώσσα, δεν χρειάζεται καν γλώσσα, απλώς σιωπή).
Παράδειγμα πρόθεσης: όταν κάποιος λέει «οι νεαροί ξέφυγαν από το σώμα της πορείας και έκαψαν τρία υποκαταστήματα τραπεζών, δεκαπέντε αυτοκίνητα και ένα αστυνομικό τμήμα» ενσυνείδητα προσπαθεί να απαλλάξει τους δράστες από την ευθύνη της διάπραξης εγκληματικών πράξεων με το να τους αποκαλεί «νεαρούς». Ακόμα κι αν για κάποιον θα ίσχυε το ελαφρυντικό ότι επαναλαμβάνει, χωρίς επίγνωση της σημασίας της, μια χιλιοειπωμένη φράση, δεν είναι δυνατό οι πολλοί και μη αφελείς ομιλητές να μη συνειδητοποιούν ποιά είναι η θέση που προπαγανδίζει στην ουσία συνειρμικά η παραπάνω φράση: «ότι έδρασαν με την απερισκεψία των νεαρών, ότι είναι συγχωρητέοι, βρε αδερφέ, νέοι είναι, βράζει το αίμα τους, θα κάψουν και ένα αστυνομικό τμήμα επάνω στην ορμή τους» (είδος 4).
Αν ήθελα να μιλήσω με όρους σημειωτικής θα έλεγα ότι μέσα στο σημείο «νεαροί» υπάρχει η «καταδήλωση», δηλαδή η κυριολεκτική και γενικά αναγνωρίσιμη σημασία του «άνθρωποι νέοι σε ηλικία», αλλά και η «συμπαραδήλωση», δηλαδή η σημασία που «αναφέρεται στους κοινωνικο-πολιτιστικούς και προσωπικούς συνειρμούς (ιδεολογικούς, συναισθηματικούς, κ.λ.π)». (Όπως το διατύπωσε ο βρετανός κοινωνιολόγος Stuart Hall, 'Encoding/decoding', in Centre for Contemporary Cultural Studies (Ed.): Culture, Media, Language: Working Papers in Cultural Studies, 1972-79. London: Hutchinson)
Ο τρόπος όμως με τον οποίον αυτή η «συμπαραδήλωση» περνά μέσα από το σημαίνον, εν πάση περιπτώσει μέσα από το μήνυμα (για να ξεφύγουμε από το σημειωτικό λαβύρινθο), είναι έμμεσος αν όχι δόλιος. Είναι ακριβώς ο συσχετισμός της λέξης νεαροί με τις λέξεις που περιγράφουν τις πράξεις τους "ξέφυγαν...και έκαψαν..." κλπ., που εξομοιώνει τον τρόπο της «είδησης» με γνωστές μεθόδους της διαφήμισης και του marketing. Επειδή μάλιστα η διαφήμιση μπορεί και να οριστεί ως προπαγάνδα υπέρ κάποιου συγκεκριμένου προϊόντος και επειδή το θέμα της φράσης είναι ασφαλώς πολιτικό, ο χαρακτηρισμός της παραπάνω φράσης ως έντεχνης προπαγάνδας (Το modus operandi της προπαγάνδας είναι παρόμοιο με αυτό της διαφήμισης. Εντός στενότερων σημειολογικών πλαισίων, ως προπαγάνδα εννοείται ένα σύνολο πληροφοριών οι οποίες είναι επίτηδες παροδηγητικές ή ψευδείς, προκειμένου να υποστηρίξουν πολιτικές σκοπιμότητες ή να προστατεύσουν τα συμφέροντα αυτών που κατέχουν την εξουσία. Ο προπαγανδιστής επιδιώκει να μεταλλάξει τον τρόπο με τον οποίο το ευρύ κοινό αντιλαμβάνεται ένα ζήτημα ή μία ορισμένη κατάσταση, ώστε οι αντιδράσεις και οι προσδοκίες του να εξυπηρετούν πλέον τα συμφέροντα της οντότητας που αντιπροσωπεύει ο προπαγανδιστής (Βικιπαίδεια, η ελεύθερη εγκυκλοπαίδεια), είναι δικαιολογημένος. Μέσα στις τεχνικές της προπαγάνδας συγκαταλέγεται και η χρήση λέξεων αρεστών στην κοινή γνώμη, που δηλώνουν έννοιες θεωρούμενες ως αρετές, και μια τέτοια ασφαλώς είναι η νεότητα.
Ξύλινη γλώσσα = ξύλινη σκέψη
Η χρήση ξύλινης γλώσσας φανερώνει δύο τινά: ή προδίδει ξύλινη σκέψη (στην περίπτωση της έλλειψης πρόθεσης) ή αποκαλύπτει την πεποίθηση του χρήστη ότι απευθύνεται σε αναγνώστες ή ακροατές με ξύλινη σκέψη (στην περίπτωση της εσκεμμένης χρήσης). Στην πρώτη περίπτωση η ξύλινη γλώσσα είναι προϊόν άγνοιας, μειωμένης αντιληπτικής ικανότητας, οκνηρίας ή ακρισίας του εκφέροντος το λόγο. Στη δεύτερη η ξύλινη γλώσσα κρύβει την επιθυμία του εκφέροντος να προάγει αντίστοιχα την άγνοια, την πρόσληψη λανθασμένης αντιληπτικής εικόνας ή την ακρισία στον αποδέκτη του μηνύματος.
Ασφαλώς μια σε βάθος ανάλυση των λημμάτων θα πρόσφερε απτές αποδείξεις αυτού του μάλλον προφανούς ισχυρισμού.
Η αναγκαιότητα της φλυαρίας
Για να μη είμαστε άδικοι απέναντι στους ανθρώπους των Μέσων, οφείλουμε να εξετάσουμε αν υπάρχει κάποιο ελαφρυντικό, πέραν από τη φτωχή μας εθνική παιδεία στην οποία αναφέρθηκα παρεμπιπτόντως. Υπάρχει πράγματι ένα και μοναδικό, αλλά ισχυρό: η αναγκαιότητα της φλυαρίας.
Τα φαινόμενα της ανάπτυξη των ΜΜΕ είναι γνωστά: η πληθώρα των ιδιωτικών ΜΜΕ, η αύξηση των ωρών εκπομπής ραδιοφωνικών σταθμών και τηλεοπτικών καναλιών, ο συνεχής πολλαπλασιασμός των τετραγωνικών μέτρων τυπωμένης επιφάνειας των εφημερίδων και περιοδικών, η αύξηση των «ενημερωτικών εκπομπών», η αυξημένη παραγωγή και διάχυση της πληροφόρησης, η παντοδύναμη ανάγκη για επικοινωνία. Όλες αυτές οι αυξητικές τάσεις όμως οφείλονται λιγότερο στην αύξηση της παραγωγής και κυκλοφορίας χρήσιμης και επιστημονικής γνώσης ή σοφίας (δεν υπάρχει λόγος να υποθέσουμε ότι αυτές δεν παραμένουν σταθερές) και περισσότερο στην αυξημένη κυκλοφορία μηνυμάτων μειωμένης σημασίας και αξίας -τύπου κουτσομπολιού- που επιτρέπουν η φύση και οι δυνατότητες του μέσου: άμεση και στιγμιαία μετάδοση, παρεμβολή ενός απειροστού dt μεταξύ γεγονότος και ηλεκτρονικής μετάδοσης της είδησης, όμοια και της μετάδοσης της εικόνας. Δεν γίναμε πλουσιότεροι σε γνώσεις και σε σοφία. Κατακλυζόμαστε από ένα απίθανο όγκο αμφίβολης χρησιμότητας πληροφόρησης, της οποίας μεγάλο μέρος είναι ανακυκλούμενο: εγώ σου λέω κάτι, εσύ το λες σε δυό-τρείς, αυτοί σε άλλους τόσους, κάποτε το «κάτι» που μετέδωσες σου επιστρέφει ως είδηση. Κορεσμός ειδήσεων, ένδεια πραγματικής πληροφόρησης. Η κατάσταση αυτή συντείνει στην αύξηση του μπλα-μπλα (ελληνιστί φλυαρίας). Όταν η είδηση γίνεται καταναλώσιμο αγαθό, η φλυαρία καθίσταται αναγκαία. Πώς θα γεμίσει ο καημένος ο σχολιαστής τον άπλετο χρόνο που του δόθηκε χωρίς και λίγη σαχλαμάρα. Τι να σκαρφιστεί για να διατηρήσει ένα στοιχειωδώς ανεκτό διανοητικό επίπεδο σε όλη τη διάρκεια της εκπομπής του. (Για μερικούς (λίγους ομολογουμένως), χωρίς υπερβολή και χωρίς σατυρική διάθεση, τρέφω μεγάλη εκτίμηση που μπορούν όντως και κρατούν αδιάσπαστο το ενδιαφέρον του μέσου, από απόψεως διανοητικής στάθμης, ακροατή σε καθημερινό πρόγραμμα με πιθανόν δίωρη διάρκεια. Το θεωρώ τιτάνιο έργο. Εκεί να συγχωρήσω και σαρδάμ και παρεκτροπές σε ξύλινη γλώσσα).
Αναγκαστικά θα φλυαρήσει για να φτάσει στη δύσκολα αποκρυπτόμενη αγαλλίαση της φράσης «μ' αυτά και μ' αυτά φτάσαμε στο τέλος της εκπομπής μας» (και της υπομονής μας).
Ταξινόμηση των δειγμάτων του ξύλινου λόγου
Η υπαγωγή των διαφόρων λημμάτων σε είδη ξύλινου λόγου είναι μια πρώτη προσπάθεια εμπειρικής ταξινόμησης. Ενδεχομένως αυτή θα μπορούσε να αποτελέσει βάση για μια σε βάθος έρευνα. Ο αριθμός ή οι αριθμοί που εμφανίζονται σε παρένθεση δίπλα σε κάθε λήμμα του μικρού λεξικού παραπέμπουν στα είδη της ταξινόμησης που ακολουθεί. Τα περισσότερα λήμματα εμπίπτουν σε περισσότερα από ένα είδος.
(1). » λόγος άκριτος, ασαφής ή διφορούμενος
(2). » κοινότοπος
(3). » μεγαλοσχήμων
(4). » απαλλακτικός ή αθωωτικός
(5). » περιττός ή πλεονάζων
(6). » ωραιοποίησης ή απαξίωσης
(7). » υποκριτικός
(8). » διστακτικός ή πλάγιος
(9). » με γλωσσική κακοποίηση
Ακολουθεί μια απόπειρα ερμηνείας των χαρακτηρισμών που δόθηκαν στα δέκα είδη της παραπάνω ταξινόμησης:
(1). Λόγος άκριτος, ασαφής ή διφορούμενος
Έτσι χαρακτηρίζεται είτε ο λόγος που χρησιμοποιεί άχρηστες και άνευ νοήματος εκφράσεις είτε αυτός που καλύπτει την αδυναμία παροχής μιας εξήγησης σε κρίσιμα φαινόμενα με τη χρήση ανόητων, αλλά συμπαθών στο κοινό εκφράσεων που δεν θίγουν τίποτε και κανένα -συχνά λαϊκές παροιμίες- καθώς δεν παίρνουν καμιά θέση. Πολλές φορές οι εκφράσεις αυτές επικρατούν από συνήθεια και απερισκεψία, ίσως και από την ανάγκη να γεμίσει ο χρόνος ή ο χώρος. Πιστεύω όμως πως βαθύτερη αιτία αυτού του λόγου είναι η διάχυτη και ευρύτατα παρατηρούμενη έλλειψη γνώμης και η ακρισία (καθώς και η εύκολη κρίση, που ισοδυναμεί με ακρισία) που διακρίνει πολλούς από τους πρωταθλητές των διαμορφωτών της κοινής γνώμης. Μια ακρισία που καλλιεργεί η πλειονότητα των ΜΜΕ σε ολόκληρο τον πληθυσμό της τηλεθέασης, (δηλαδή σε ολόκληρο τον ελληνικό πληθυσμό) μέσω, μεταξύ άλλων, των απαράδεκτα βλακωδών «συζητήσεων» μεταξύ των τριάντα-σαράντα επαϊόντων που εγκαθίστανται ή κυκλοφορούν από κανάλι σε κανάλι και αποφαίνονται επί των πάντων.
Παραδείγματα:
«στα πλαίσια των συνομιλιών συζητήθηκε..»
«με ό,τι αυτό συνεπάγεται»
«εντός ή εκτός εισαγωγικών»
«καλώς ή κακώς»
«ή στραβός είναι ο γιαλός ή στραβά αρμενίζουμε»
«μ' αυτά και μ' αυτά φτάσαμε στο τέλος της πρωινής μας εκπομπής»
«στο φως των εξελίξεων»
«αλλάζει το τοπίο» «καθαρίζει το τοπίο» «το τοπίο είναι θολό»
«εν τάξει»
«οι ληστές έφυγαν προς άγνωστη κατεύθυνση»
«η ατμόσφαιρα» είναι πάντα «περιρρέουσα»
«το παιγνίδι» είναι πάντα «στημένο»
«είναι ένα πολιτικό στέλεχος με παρελθόν, παρόν και μέλλον»
«αυτό είναι θέμα για απάντηση από τα συντεταγμένα όργανα του κόμματος»
«ή αλλάζουμε ή βουλιάζουμε»
(2). Λόγος κοινότοπος
Ίσως η πιο καθιερωμένη μορφή ξύλινης γλώσσας με μεγάλη ροπή στην υπερβολή και στην κατάργηση του νοήματος.
Παραδείγματα:
«οι θεατές έζησαν ανεπανάληπτες στιγμές»
«επιστολή- φωτιά καίει τον Υπουργό»
«έργο ζωής» (κάθε έργο είναι πια έργο ζωής)
«έδωσε τον καλύτερό του εαυτό»
«σοκαρίστηκα»
«ένιωσα βαθειά συγκίνηση»
«κομβικό σημείο της κατάθεσης»
«επτασφράγιστο μυστικό κρατείται ο χρόνος άφιξης της διάσημης σταρ»
«οι εκδηλώσεις κορυφώνονται απόψε...»
«ο 37χρονος οδηγός της νταλίκας συνελήφθη»
«το μήνυμα» έχει πάντα «πολλαπλούς αποδέκτες» (λες και ποτέ δεν εκπέμπεται μήνυμα με ένα αποδέκτη)
«η αδρεναλίνη» είναι πάντα «στα ύψη»
«το θερμόμετρο» πάντα «χτυπά κόκκινο»
«το σενάριο» είναι πάντα «εφιαλτικό»
«η επέμβαση» γίνεται πάντα «χωρίς αναισθητικό»
(3). Λόγος μεγαλοσχήμων
Επίσης κοινότοπος λόγος, αλλά με ιδιαίτερη πρόθεση ανάδειξης μιας δήθεν μεγαλοσύνης του γεγονότος, της εκδήλωσης ή της άποψης. Η μεγαλοποίηση αποβλέπει με τη σειρά της στην κολακεία (στο χάϊδεμα των αυτιών, όπως έχει επικρατήσει να καλείται), ικανοποίηση ή διέγερση των αισθημάτων είτε του κοινού γενικώς είτε μιας συγκεκριμένης παράταξης, πολιτικής, αθλητικής ή άλλης κι ακόμα στην προβολή αυτής της παράταξης.
Παραδείγματα:
«το μαχαίρι θα φθάσει ως το κόκκαλο»
«νέο δικαστικό πραξικόπημα»
«αποτελεί κατάθεση ψυχής»
«ένιωσα βαθειά συγκίνηση»
«είναι άνθρωπος με όραμα»
«εξασφάλισαν το μαγικό χαρτάκι για το ντέρμπυ»
«ο αρχηγός δήλωσε ότι ο ΑΒ έθεσε εαυτόν εκτός Κινήματος»
«χάθηκαν για τον τόπο πέντε ολόκληρα χρόνια»
«οι εκδηλώσεις κορυφώνονται απόψε...»
«δέσμευση, ευθύνη, προοπτική, δύναμη, εμπιστοσύνη»
«η επόμενη μέρα»
«άρχισε η αντίστροφη μέτρηση»
«ο προπονητής Κλωτσόγλου αποτελεί παρελθόν από την τεχνική ηγεσία της κιτρινοκίτρινης ΠΑΕ»
«η επίθεση που εξαπέλυσε ο αρχηγός της αξιωματικής αντιπολίτευσης» είναι πάντα «σφοδρή»
«η καταστροφή» είναι πάντα «βιβλική»
«ανοιχτή συμμετοχική διαδικασία»
«υπάρχει κρυφή ατζέντα»
«ο Α είναι ένα καταξιωμένο στέλεχος του κινήματος»
«πρόκειται για ένα ιστορικό στέλεχος του κόμματος»
(4). Λόγος απαλλακτικός ή αθωωτικός
Είναι ο λόγος που, με την χρήση κατάλληλων λέξεων με έντονο συμβολικό περιεχόμενο, αποπειράται να αιτιολογήσει δράσεις, ενέργειες ή και θέσεις που, με την κοινή λογική, στρέφονται φανερά κατά του κοινωνικού συνόλου ή κατά του αισθήματος δικαίου ή του νόμου ή της ηθικής. Ένα συχνής χρήσης είδος λόγου στο οποίο επιδίδονται όσοι προσπαθούν να υποκαταστήσουν με ύπουλο τρόπο τις διαδικασίες της κοινωνικής νομιμοποίησης (των θέσεων, ενεργειών ή δράσεων) ή να μειώσουν τις εντυπώσεις από αντικοινωνικές συμπεριφορές και φαινόμενα.
Παραδείγματα:
«ήταν η κακιά η ώρα»
«οι παίκτες βρέθηκαν σε κακή ψυχολογία»
«το μαχαίρι θα φθάσει ως το κόκκαλο»
«έγινε κάτω από έντονη συναισθηματική φόρτιση»
«ευρισκόμενος εν αμύνη»
«η πανεπιστημιακή κοινότητα θα προστατεύσει μόνη της το πανεπιστημιακό άσυλο»
«ανήκει στον προοδευτικό (ή αριστερό) χώρο»
«ανέλαβαν την ευθύνη της έκρηξης της βόμβας»
«υπέστην αήθη επίθεσιν από των στηλών του Τύπου»
«σεβόμενοι τα προσωπικά δεδομένα»
«το θρίλερ του μικρού Άλεξ»
«οι νεαροί ξέφυγαν από το σώμα της πορείας και έκαψαν τρία υποκαταστήματα τραπεζών, δεκαπέντε αυτοκίνητα και ένα αστυνομικό τμήμα»
το νεοελληνικό δίδυμο του μ : «μαλάκας» και «μαγκιά του»
«ο διάλογος είναι προσχηματικός»
«έκανε την αυτοκριτική του αναλαμβάνοντας τις ευθύνες του»
«κάποιοι μέσα στο κόμμα έκαναν περιουσίες»
(5). Λόγος περιττός ή πλεονάζων
Η έκπτωση του απλώς θετικού (όπως και της απλής διατύπωσης γενικά ακόμα και της σιωπής και του αυτονόητου) εξαναγκάζει στη χρήση του εμφατικού, του υπερθετικού και του περιττού.
Παραδείγματα:
«εγκαταλείπουν την Αθήνα με κάθε μέσον»
«από την πλευρά του ο κ. Υπουργός δήλωσε»
«έτσι ακριβώς, Στρατή» «αλλάζουμε κλίμα και θέμα κυρίες και κύριοι»
«στο σημείο αυτό ολοκληρώθηκε το δελτίο μας»
(6). Λόγος ωραιοποίησης ή απαξίωσης
Κατ' εξοχήν λαϊκιστικός λόγος, χρησιμοποιείται για να προσεταιριστεί την κοινή γνώμη και να την παρασύρει στις απόψεις του ομιλούντος ή των συμφερόντων που ο ομιλών σιωπηρά εκπροσωπεί ή υποστηρίζει. Ορισμένες φορές οι εκφράσεις που χρησιμοποιεί είναι στοχευμένες για να προσελκύσουν ή να κολακέψουν (είτε αντίθετα να καταδικάσουν) μια κοινωνική ή επαγγελματική τάξη ή μια, πολιτικής, αθλητικής ή άλλης φύσεως, ομάδα οπαδών.
Παραδείγματα:
«η χώρα μας πρέπει να κερδίσει αυτό το στοίχημα» (προκειμένου για τη διοργάνωση των Ολυμπιακών Αγώνων του 2004)
«έδωσε τον καλύτερό του εαυτό»
«επικοινωνιακό έλλειμμα»
«η ισχυρή Ελλάδα - αυτή είναι η Ελλάδα»
«ανέλαβαν την ευθύνη της έκρηξης της βόμβας»
«ο αρχηγός δήλωσε ότι ο ΑΒ έθεσε εαυτόν εκτός Κινήματος»
«έχει ανεβάσει ψηλά τον πήχη»
«από σήμερα θα βρίσκεται στο νέο του μετερίζι»
«η αστυνομία εξαπέλυσε ανθρωποκυνηγητό»
«οι δυνάμεις της καταστολής»
«η παράταξη που υπόσχεται ρήξη με τους καθεστωτικούς μηχανισμούς»
(7). Λόγος υποκριτικός
Υποκρισία περιέχουν και άλλα είδη λόγου, όπως τα υπ' αριθμόν 3, 4 και 6, καθώς η υποκρισία περισσεύει στο δημόσιο λόγο. Η ανάγκη όμως υιοθέτησης ξεχωριστής κατηγορίας είναι για να περιλάβει τα πιο εξόφθαλμα υποκριτικά στερεότυπα. Είναι αξιοσημείωτο ότι μια ρήση που, εκφερόμενη από κάποιο δημόσιο πρόσωπο, χαρακτηρίζεται ως υποκριτική, μπορεί να θεωρείται αγνή και γνήσια αν γίνει από κάποιο άλλο ή και από το ίδιο πρόσωπο σε κάποια άλλη χρονική στιγμή. Το υποκείμενο του λόγου και η περίσταση παίζουν μεγάλο ρόλο στο χαρακτηρισμό του υποκριτικού από την κοινή γνώμη.
Παραδείγματα:
«εθνικό ζήτημα»
«σύντροφοι!..»
«αφήστε με να ολοκληρώσω»
«δεν ζητώ λευκή επιταγή»
«η έρευνα» θα πάει πάντα «σε βάθος»
«απαιτείται η συστράτευση όλων μας»
«θα χυθεί άπλετο φως»
(8). Λόγος διστακτικός ή πλάγιος
Πολύ συχνό είδος που γίνεται ολονέν συχνότερο. Ο ομιλών δεν λέει αυτό που θέλει να πει (αν το γνωρίζει εννοείται), λέει αυτό που θα ήθελε να πει, κι αυτό με προϋποθέσεις. Φανερώνει δισταγμό στην καθαρή διατύπωση μιας άποψης καθώς και επιθυμία να αποφύγει τη σύγκρουση.
Παραδείγματα:
«βάλτε μια τελεία κύριε Αποστομίδη»
«να πούμε επίσης»
«να σας ευχαριστήσουμε»
«αν θέλετε»
«ας πούμε»
«ψιλο-απατεώνας»
«για να λέμε τα πράγματα με τ' όνομά τους»
(9). Λόγος με γλωσσική κακοποίηση
«τα δύσκολα είναι μπροστά μας»
«υπάρχουν υπόνοιες ότι η αστυνομία του φέρθηκε εξ απαλών ονύχων»
«ποιος έχει την υπευθυνότητα για τις πράξεις αυτών των παιδιών;»
«μετήλθε παντός μέσου» (χρήση της γενικής ως ένδειξη λόγιας παιδείας)
«υπάρχουν ενδείξεις μιας διαρκής ανόδου των τιμών στο επόμενο τρίμηνο»
«πολύ πιο καλύτερα θα ήταν, αν...»
«η μετοχή της Άλφα διαπραγματεύτηκε στα 32 ΕΥΡΩ»
«όσες φορές προσπάθησα να επικοινωνήσω στους ακροατές αυτό το μήνυμα, δεν είχα καμμιά απήχηση»
«οι επιστήμονες δεν αποκλείουν το γεγονός της συνέχισης των μετασεισμών άνω των 5 ρίχτερ»
«οι οπαδοί του ΟΦΠΣ υποστήριξαν ότι προκλήθηκαν, αλλά ο ανακριτής υπήρξε αμετανόητος»
«δεν φταίνε κάποιοι, όταν η πολιτική και στρατιωτική ηγεσία τελεί υπό παρακολούθηση;»
«ποιος είναι εκείνος που έχει χρέος να διασφαλίσει την ασφάλεια των επικοινωνιών;»
«οι εργαζόμενοι διεκδικούν τη μη τήρηση των υπεσχημένων»
«παρατηρούνται απόπειρες αυτοχειρίας από τα παιδιά του ασύλου σε τακτά χρονικά διαστήματα»
«η αστυνομία πιστεύει ότι η ρουκέτα προμηθεύτηκε στην Αλβανία»
«αυτά τα ακραία φαινόμενα δημιουργούν προβληματισμό»
«ο ασθενής γλίτωσε χάριν της έγκαιρης ιατρικής διάγνωσης»
Εν τέλει....
...τι μπορεί κανείς να αντλήσει από αυτή την περιδιάβαση στα δείγματα της ξύλινης γλώσσας πέραν από ένα κούνημα της κεφαλής κι ένα χαμόγελο -κι αυτό μάλλον θλιμμένο; Ίσως μια ελάχιστη ευκαιρία τεκμηρίωσης της συνειδητοποίησης ότι πολλές 'ειδήσεις' στα ΜΜΕ έχουν αφ' ενός μια ονομαστική σημασία (κατ' αντιστοιχία με την ονομαστική αξία) και αφ' ετέρου μια πραγματική σημασία κρυμμένη από κάτω, που είναι το μήνυμα που επιδιώκεται να περάσει στον αποδέκτη. Όταν αυτό γίνει συνείδηση (πράγμα που ασφαλώς ήδη συμβαίνει σε πολλούς), μπορεί ο κάθε αποδέκτης να μάθει να παίζει ένα ενδιαφέρον παιγνίδι, που μετατρέπει την ακρόαση, την ανάγνωση και κυρίως την τηλεθέαση από καταναλωτική αποχαύνωση σε ενεργητική δραστηριότητα. Κάνοντας zapping στις ειδήσεις των οκτώ αρχίζουμε να διακρίνουμε την προσπάθεια διαφορετικού επηρεασμού -μέσω της διαφορετικής έμφασης- στο ίδιο γεγονός.
( Αυτόματα έρχεται στο νου το δοκίμιο του Ραιημόν Κενώ Ασκήσεις ύφους (Raymond Queneau, Exercices de style,), ένα μοναδικό βιβλίο-σταθμός, στο οποίο μια απλή ιστορία περιγράφεται με 99 διαφορετικούς ως προς το στυλ τρόπους).
σημ: επειδή για κάποιο άγνωστο λόγο αυτό το link ΔΕΝ λειτουργούσε, εάν θέλετε να μάθετε παραπάνω για τις "ασκήσεις στυλ" του Ρεϊμόντ Κενώ, ανατρέξτε στη Λέσχη βιβλίου και αναζητήστε το εκεί κάνοντας copy - paste τον τίτλο)
Κρατώντας σε μόνιμη ενάργεια την κρίση μας μαθαίνουμε να κάνουμε τη διπλή ανάγνωση της είδησης και να ανακαλύπτουμε τη σχετικότητα των εννοιών είδηση και σχολιασμός, καθώς και αυτή των εννοιών σχολιασμός και προπαγάνδα (Η αλήθεια είναι ότι ακόμα και με απόλυτα ειλικρινή προσπάθεια ένας εκφωνητής ή συντάκτης είναι δύσκολο να αποκαθάρει την είδηση από το σχολιασμό, γιατί η άτιμη η επιθυμία να επηρεάσουμε μπορεί και εισχωρεί ακόμα και στην πρόθεση απλής μετάδοσης του γεγονότος).
Μετά από λίγη άσκηση θα μπορούμε αν θέλουμε να δημιουργήσουμε και δικά μας πρωτότυπα δείγματα ξύλινης γλώσσας.
Θα συνεχίσουμε σε επόμενη ανάρτηση με τα πρώτότυπα δείγματα ξύλινης γλώσσας, αν όμως έχετε ακόμα κουράγιο να διαβάσετε και καίγεστε για τη συνέχεια, το βρήκα εδώ
για την αντιγραφή και την επεξεργασία
Κασσάνδρα
(οι επισημάνσεις με τα έντονα ή μεγαλύτερα γράμματα είναι δικές μου και κάποιοι από τους συνδέσμους, είναι δικές μου παρεμβάσεις)
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου